Stress, adamyň durmuşynyň dürli döwürlerinde ýüze çykýan, adaty tertibe täsir edýän we uýgunlaşmagy talap edýän her dürli ýagdaýy öz içine alýar. Stress faktorlary gysga möhletli "ýiti" ýa-da uzak dowam edýän "dowamly" faktorlar bolup biler. Ýiti stresler ýakyn adamyňy ýitirmek, aýrylyşmak, iş ýerini üýtgetmek, karzy yzyna almak, ýaşaýan ýeriňi üýtgetmek ýaly üýtgeşmeleri, şeýle hem nikalaşmak, adatdan daşary şahsy üstünlik, dynç alyşa gitmek ýaly faktorlary öz içine alyp biler. Möhüm synaglar, käbir negatiw tejribeler bilen jemgyýetçilik gatnaşyklary ýaly gaýtalanýan ýagdaýlar, stresiň ýiti gaýtalanýan çeşmesi bolup biler.

Beýleki tarapdan, hroniki stresler adamlaryň durmuşdaky sosial rollary, uzak möhletli saglyk ýagdaýlary, maliýe kynçylyklary ýa-da ýakyn gatnaşyklardaky kynçylyklar bolup biler. Mundan başga-da, adamyň janyna we beden bitewiligine howp salýan wakalara duçar bolmak ýa-da başga biriniň bu hadysalara duçar bolýandygyna şaýat bolmak ýa-da eşitmek trawmatiki stresiň çeşmesi hökmünde hem görkezilýär.

Stresslere duçar bolmak, adamlar tarapyndan elmydama “stresli” diýip kesgitlenip bilinmez we adamlar özlerine düşýän stres ýüklerinden habarsyz bolup bilerler. Şeýle-de bolsa, streslere duçar bolmak adamda käbir biologiki üýtgemelere sebäp bolýar. Bu üýtgeşmeler: immun täsirleri, metabolik täsirler, dem alşyň we ýürek urşunyň, gan basyşynyň, iýmitleniş endikleriniň we uky görnüşleriniň üýtgemegi. Bu biologiki jogaplar iň amatly derejede we wagtynda ýüze çykanda sagdyn uýgunlaşmak üçin zerurdyr. Şonuň üçin streslere duçar bolmagyň hemmesi negatiw däl, hatda ýaşamak, täze başarnyklary ösdürmek we akyl we beden baglanyşyklaryny saklamak üçin stres täsirleri hem zerurdyr.

Şeýle-de bolsa, çagalykdaky negatiw durmuş tejribeleri bu biologiki jogaplaryň has uzak dowam etmegine, uýgunlaşmagyň bozulmagyna we ulularyň durmuşynda psihiatrik we fiziki näsazlyklaryň köpelmegine sebäp bolup biler. Mundan başga-da, ýiti stres hadysasy güýçli gorky stimulyny döredeninde, negatiw durmuş tejribesi we stres faktorlary uzaldylanda, agyrlygy ýokarlananda ýa-da durmuşda köp stresler bilelikde we agyr bolanda, stres bilen ösýän biologiki üýtgemeler bolup biler. Ol hem adama fiziki we akyl taýdan täsir edýär.

Dowamly stres, ynjalyksyzlyk, depressiýa, uky we iýmit bozulmalary ýaly psihiatrik näsazlyklardan başga-da, "somatiki simptomlaryň bozulmagy" diýilýän somatiki alamatlara we näsazlyklara sebäp bolup biler. Jynsy isleg peselip biler, üns we ýat täsir edip biler, keýpiň üýtgemegi, baş aýlanmagy, dişleriň gysylmagy, giňden ýaýran agyry, hemişe ýadawlyk ýa-da rahatsyzlyk, hemişelik rahatsyzlyk ösüp biler. Mundan başga-da, süýji keseli ýaly içki kesellerde gan şekeriniň kadasyzlygy, deri kesellerinde kesel alamatlarynyň güýçlenmegi, migren agyrysynyň ýygylygy we agyrlygy ýaly köp täsirleri bolup biler.

Şahsy adamlar ýokary stres ýükleri bilen gaýtalanýan fiziki keselleri döredýärler, has gaharly, dartgynly, aladaly ýa-da aglaýan, reaktiw bolýarlar, konsentrasiýasynyň peselmegine täsir edýärler we öz-özüne ideg edýärler, stres täsirlerini azaltmak üçin aşa köp spirtli içgileri ulanýarlar we artykmaç iýmitlenmek ýaly ýerliksiz hereket üýtgeşmelerini görkezýärler. Käwagt bilmeýän bu ýagdaý garyndaşlarynyň ünsüni özüne çekip biler we garyndaşlary güýçli stres alamatlaryny görüp bilerler.

Häzirki durmuşda stres faktorlaryndan gaçmak mümkin däl. Şeýle-de bolsa, stres faktorlarynyň sanyna gözegçilik etmek we stresleri dolandyrmak mümkindir. Munuň üçin adamyň edip biljek ilkinji ädimi, stresleriň, meseleleriň çeşmelerini we bu stresleriň oňa ýaramaz täsirlerini kesgitlemekdir. Durmuşda ileri tutulýan ugurlary kesgitlemek we stres ýüküni döredýän sebäpleri kesgitlemek arkaly stresiň çeşmesini azaltmak zerur bolup biler. Ikinjiden, özüňizi stresli duýsaňyz, bedeniňizi rahatlandyrmak we pikirleriňiziň aňyňyzdan geçýändigine we stresiň biologiki täsirlerine itergi bermek üçin peýdaly bolup biler. Ýaramaz we ýoýulýan pikir nagyşlary bar bolsa we olar aňy eýeleýän bolsa, bu pikirleri tanamaly we pursatda galmaga synanyşmaly.

Dem almak we meditasiýa maşklary, bedeniň rahatlanmagyna ýol açýar. Mundan başga-da, bedeniň stres täsirlerini azaltmak üçin yzygiderli maşk etmeli, uky gigiýenasyna üns bermeli, sagdyn iýmitlenmeli, alkogol we çilim ulanylmagyna gözegçilik etmeli, şeýle hem özüni düşünmek we üýtgetmek üçin wagt sarp etmeli we sosial goldawy ýokarlandyrmaly. Duýulýan sosial goldaw stresiň ýaramaz biologiki täsirini azaldýan täsirdir. Biriniň duýgularyny we pikirlerini durmuşa geçirmek we ynanýan biri bilen paýlaşmak stresi aňsatlaşdyryp biler. Gündelik tertip-düzgüni ýola goýmak, gözegçiligi ýokarlandyrmak arkaly stresiň täsirini azaldyp bolar.

Taýýarlan Maksat TAGANOW,

Magtymguly adyndaky TDU-nyň talyby.